Perú suyupin qispichiranchik lliw yachaykunata qallarira Karal yaqa (4,000) tawa waranqa qipapi kay runakunas challwata apisqa mikunankupaq, hinallataq chakrata allinta llamkasqaku, pachamama tusurparitinmi, unquykuna rikuriramun chaypin lliw runakuna ayqirisqaku huk llaqtakunaman sichin (Casma), warikutu (Ancahs), kutus (Huanuco) taripaqkuna qawachiwanchik tukuy ima ruwasqankuta, chaymanhina paqarirqa qichwapi lliw yachaykuna.
Manaraq qalakuna Españamanta hamuchkaptin paqarira Parakas Ika suyupi paykunan kasqa hatun hampiqkuna, taripaqkuna qawachiwanchik ¿imaynatam tullu umata kichaspanku unquykunata hampirqaku ?
Lambayeque, Palpa chaykaman mirasqa Chavin suyu, paykunan rumipi, tukuy imata llaqllasqaku, hinallataq runakunapa uyanta qispichirqaku puyñukunapi.
Hinallataqmi musuqmanta Ika suyupi, hatun yachaqkuna Nazca sutiyuq paqarira paykunan lliw pampapi tukuy ima siqikunata ruwasqaku, taripaqkunan ninku allin yachaysapakunachá kay runakunaqa kanmanku karqa.
Trujillo suyupin, paqarira Mochica yachaysapakuna, paykunan qispichirqaku, qillqata, chaymanta mituta saruspanku hatun wasikunata pirqarqaku waka tayta intipaq, huntaparqakun waku uyakunata. Wiraqucha Sipanmi umallisqa kay suyuta.
Warikuna mirasqa Lambayequemanta, Moqueguakama, lliw qichwa chawpinta umanchasqaku, riqsichikusqankupi, hinallataq mañakusqaku iñinankupaq tayta intiman, mamapachaman, achkas kasqa awkaq, kay kamachikuykunata warikuna ruwanankupaq; kay runakunan wichiykun 1,100 waranqa pachak wataki, tukuy ima unquykunawan.
Utqayllaña rikuriramun Chimu kay 1,100 -1400, awampan Mochicakunata; wiñanku kay uchuy suyucha Warmiy, Tumbes suyu lawkama; llamkayninkunata riqsichikunku awaykunapi, puyñukuna ruwaypi, hinallataq qurimanta tukuy ima ruwaykunapi; kaypin riqsichiwanchik kay tumi ruwasqankunamanta; chayna llamkachkatinkun qispichiraku kay chan chan llaqtata.
Inkakunan Qusqu llaqtata kawsarichirqa kay 1200-1438 Manku kapaq qallarirqa, chay qatiqninmanmi churapakamurqa wakin inkakuna; chayraq isqmun patmi inka Pachakutiq kay 1458-1471; Kañariskunatan kay Ecuador suyumanta ñakarichispanku, chinchaysuyuman churarqaku. Aymaraskunan wiñarqa Chile, Argentina, Bolivia, paykunatapas musuqmanta ñakarichispanku churanku qullasuyuman; kaymanta pachan Pachakutiqtaqa riqsirqaku umalliqta kay tawantinsuyumanta. Chayraq tawaman rakiranakusqa Chinchaysuyu, Contisuyu, Antisuyo chawpipi, Qullasuyu. Kay Tawantinsuyu ukchallata wichiykun Inka Wayna Kapaq wañuruptin.
Kaymi wichiykun unquykunan kay Sudamerica, Perú suyupin mirarparin qalakuna hamutin, achka runakunata apirqa kay unquykuna viruela, sarampión, gripe, chaytan chanincharqa Diego Alvarez Changa, kuska chayamurqa Cristobal Colonwan.
Gripe mirarirqa kay (1496) iskay kutita Colón chayamuptin kay América hatun suyuman, chaymi Fray Bartolome de la Casas nirqa, manan yupaytapas atirqanikuchu, achka runakuna wañuptin, unquysi mirarqa Antillaman, lliw Sudamerica ukuntakama.
Viruela; manaraq Francisco Pizarro chayamuchkaptin kay (1518), ña unquyqa wañuchisqaña (40,000) chala Centroamérica suyupi, tropapis apamusqaku, Panfilo de Narvaes, kasqa yana runa kay unquywan, Chinchaysuyuntas yaykumusqa unquyqa inka Wayna Kapaq, paytapas wañuchisqa (1524), tumipampa, kitu Ecuador, hinallataq wawantapas awki Ninan Kuyuchi, qatiqllanta wañurun, chaymanta qallarirqa, takanakuy Waskar wawqin Atawalpawan. Qillqaq Juan Betansos nin kay viruela unquymanta kirintin lipra; inka Wayna Kapaktas pampanankupaqmi apasqaku Qusqu llaqtaman ñanpis unquyqa mirarpaqrin astawan, runakuna mana yachaspanku wirpunkuta maqchiykukunku achka yakuwan aswanmi kaywan wañuyqa mirarparirqa; chaymi chinkarparin 50% lliw runamasinchikkuna, kay unquy mirasqanmantan qalakuna Españolkuna wasinmanhina yaykun kay Tawantinsuyuman.
1536 hatarirqa Manku Inka kay Wilkapampapi yaqa waranqa runakunawan, paykunatapas Viruela unquy apirparirqa, chayraykun Españolkuna tukuparparin wañuchiyta llaqatamasinchikkunata, kay qala runakunan niykun kayqa hunqurinaykichikpaqmi, mamacha virgen María, apóstol Santiagopiwanmi piñasqa kachkan chayraykun wañuchkankichik.
´Ña 1803 chay coloniaje, umallirqa Carlos IV, España lawmanta hamunku 20 hampiqkuna, hinallataq warmakuna kay expedición warma viruela, sapa warmas marqayninpi, llanllarirqa kiri viruela kay wakakunapaq, chaywan apamusqaku vacunata kay virreinato qallarinanpaq,
Sarampión chayamurqa kay America suyuman Juan de Aguado yaqa (1495), kaymi chiqirqa chawpi Centro América lliw qullasuyukama, runakunas suticharqaku uchuy liprawan, kay unquymi punkuta kicharqa Españolkuna kay llaqtakunaman yaykunankupaq, wasinmanhina.
Tifus; hallarirqa (1496), kay piki, usapis runakuna apichikusqa kaykunawan, kay unquyqa apisqa uywakunamanta runakunaman, Europa suyupiñataq unquyqa mirasqa runamanta runaman; hinallataqmi tifus unquyqa miran kay (1533 – 1572); Hernando Colon nirqa taytay Cristóbal Colón chayamusqa America Suyuman kay tifus unquywanña. (1920) tifus unquyqa endémica karparin, kay qichwa lawkunapi, ñisu chiripi; ña (1950) vacunata qispirparichinku chapuspa lliw hampikunawan.
Fiebre amarilla; kay unquyqa rikurirqa yunka lawpi kay Sudamerica ukupi, kayqa rikurisqa manaraq qalakuna hamuptin; chaytan nin Obispo Diego de Landa, ñas unquy kasqaña 1480 watapi: ña 1498 kimsa illaypi Cristóbal Colon, kay ñan archipiélago del cabo verde, utqayllamanña kay uchuy qucha Santiagota nisqa kaypiqa unquykunallan rikurin, lliw runas unqurparisqa chaymanta pacha riqsirparisqaku qillu rupapakuy: 1850 musuqmanta kay qillu rupapakuy rikurirparirqa, Limapi runakunata llaqtantinta apirparisqa kay unquyqa.
Paludismo – Malaria; wiraqucha José de San Martin puririrqa kay 1820 watapi, lliw runakuna tropa ukupi unquytaqa miraykachinku, yaqalla sutkaykun ima ruwasqankunapas, paludismo unquy wañuykachin achka runata, kay Wawra llaqtapi, kaypis waspiykusqa mitumanta millay asnay chaypis kasqa achakallaña chuspichakuna, kaykunas kanirparin lliw runakunata, utqayllamanña mirarparisqa paludismo unquy, hinallataq kay unquy apirusqa San Martinta. 1932 hallarirqa Malaria Perú suyupi kay Qusqu llaqtapi
La verruga peruana; riqsichikurqa fiebre de la oroya unquy Carrionmanta, kaymi rikurirqa qichwa lawpi, ña 1875 hukchallata rikurirparirqa llamkaqkunapi kay wasi ruwaykunapi, hinallataq lliw llamkaqkuna ferrocarril oroya llaqtapi, yaqa 10,000 runakuna wañun kay unquywan; mana ima hampi kaptinmi kay 1885, yachaq Daniel Alcides Carrión ñawincharqa hampiq qispinanpaq, yawarta ukunman churachikurqa unquq Carmen Paredespamanta, sapa punchawmi imaynan ukunpi karqa qillqarqa wañunankama kay 05 kantaray 1885, chaymanhina hampikunata ruraraku unquqkunapaq.
La peste bubónica; kay 1903 mirarqa ratapa pikinmanta runata kachuyta hallaykuptin, lliw Lima llaqtapi mirarqa unquqkunan chayarparin yaqa 18,000 runakunaman, kay unquymi takyakurqa 1930 watakama, kay unquyqa chayamusqa embarcación Serapis de Bangkok chawpin kay unqauymanta 1902 watapi, arroztas apamusqa chaypi unquyqa hamusqa, kay puerto Callaopi.
La gripe española; rikurisqa kay unquyqa Kansas Estados Unidospi, sutintaqa churasqaku kay Rey Alfonso 13, wichiykusqa unquywan, kaywanmi sutichasqaku; hinallataq kay 1914 watapi puntaqa takanakuypi achaka runa wañusqa, huktawanmi nini kay 1818 watapi wañusqa 100 hunu runakuna lliw tiqsi muyupi; Perú suyupiñataq yaqa 53,000 runakunan wañun.
El cólera; kay unquymi mancharichirqa lliw llaqtakunapi kay America Latinapi kay siglo XIX, rikurirqa mana desagüe Lima llaqtapi kaptin, chaymi tukuy ima ispaykunata kamarqaku mayu rimaqman, hinallataq chaywan mayllirqaku pachankunata, qarparqaku tarpusqankuta chaymanta mirarparin kay cólera unquyqa; hunqayllatan kay unquypas apirparirqa tropakunaman San Martin umalliqpa kay wawrapi. 1991 watapi cólera millaypaq rikurirparimun, kaywanmi unqurparin yaqa 322,562 runakuna, chaymantan wañurun 3000 runa kay chala lawpi, umalliq Perú suyupi kamachikurqa kay 08 hatun puquypi 1991 sasachakuyman yaykurparinchik 120 punchaw.
El dengue; hallarisqa chawpi Americapi 1635, hinallataq 1699, chayarparimun qullasuyukama, Perú suyuman chayamurqa 1700 watapi; hinallataq 1956 ña tukukurqa kay unquyqa, aswanmi chuspichakunaqa mirarparin kay 1990, yunkaman chayarparin chala lawmanta. Kantaray killapi 2019, musuqmanta rikurirparin kay Perú suyunchikpi, kay unquywanqa karparinku 5,000 runakuna, yaqa 12 runakuna wañun
Coronavirus; sutinmi SAR COVID-19 kay unquyqa rikurirqa China suyupi, runapuras mirachinchik, aschispa, rimasqa chiqirichinchik, sapa iskay, iskayta, rupapakuysi uqarisunki 37.5, mati uqus apisunki, lliw kurkuykis nanasunki, apinsi lliw runata, hinallataq mana allin kaptiki, utaq huk unquykunawan kaptiki; chaypaqa makinchiktas mayllikunanchik 20 segundosta, kay unquyqa kawsan 9 punchawsi pampapipas. Perú suyumanaqa chayamun kay 06 punchaw pawkar waray killapi kay 2020, chaymata pacha mirarparin tukuy llaqtanchikpi, kay chala, yunka, qichwakunapipas, vacunatan qispichikkanku hampinankupaq, kay quya raymi killamantan yaqa 3000 runakunata churanqaku kay hampita, chaymi china suyumanta chayarparimun hampiqkuna. Chaymi nini mascarillataqa churakunanpunim, llapan runam, simin sinqan allin harkaq mascarillawan churakunan; amapuni ñawikunata, sinqata nitaq simitapas mana mayllasqa makiwanqa llachpakunachu, mana llachpanakuspalla rimaykanakuna kanqa, makita haywaspa nitaq muchaywanpas rimaykanakunachu. Ichaqa kay watakunapi allinhampi rikuriramunman, yaqa huk unuñan kachakan wañuq kay unquymanta.